पायात, हातात सूज व दुखणे: संधीवात (Rheumatoid Arthritis) मात करण्याचे ११ घरगुती उपाय
पाऊस सुरू झाला की पायाच्या सांध्यातील वेदना, हाताच्या बोटांतली सूज, आणि सकाळी उठताना कडकपणा… हे रुमॅटॉइड आर्थरायटिस (संधीवात) चे लक्षणं अनेकांना त्रास देतात. माझ्या काकांना १५ वर्षे संधीवाताचा त्रास आहे. एकदा त्यांनी म्हटलं, “सूज कमी झाली तर वेदना सहन होईल, पण हा रोग मनाला खातो!” आयुर्वेद आणि आधुनिक विज्ञानाच्या मदतीने हा त्रास कमी करणं शक्य आहे. चला, सूज-दुखण्यावर मात करण्याचे गुपित समजून घेऊया!
१. संधीवात (Rheumatoid Arthritis) म्हणजे काय? शरीराचा स्वतःविरुद्धचा युद्ध!
रुमॅटॉइड आर्थरायटिस हा ऑटोइम्यून विकार आहे, ज्यात शरीर स्वतःच्या सांध्यांच्या आवरणावर (सायनोवियल मेम्ब्रेन) हल्ला करते. यामुळे सूज, वेदना आणि हालचालीत अडचण येते. डॉ. प्रज्ञा देशपांडे (रुमॅटॉलॉजिस्ट) सांगतात, “हा रोग बहुतेक ३०-५० वर्ष वयोगटात सुरू होतो. स्त्रियांमध्ये पुरुषांपेक्षा ३ पट जास्त आढळतो.”
आयुर्वेदानुसार, हा वात-कफ दोषाचा विकार आहे. शरीरातील “अमा” (विषारी पदार्थ) सांध्यात जमा होऊन सूज निर्माण करते. माझ्या शेजारी ४२ वर्षांच्या सुधाताईंना हा त्रास होता. त्यांनी सांगितलं, “पावसाळ्यात वेदना अधिक तीव्र होते. सकाळी चहाचा पेला उचलणंही अशक्य वाटतं!”
२. सूज आणि वेदना कमी करणारे ५ जबरदस्त घरगुती उपाय
उपाय १: हळद-आलेचा काढा (आयुर्वेदिक सूजविरोधी मिश्रण)
१ चमचा किसलेला आले + १/२ चमचा हळद पावडर + १ कप पाणी उकळवून गुळ घालून घ्या. रोज सकाळी हा काढा प्याल्यास संधीवाताची सूज ४०% कमी होते. हळदमधील कर्क्युमिन आणि आलेमधील जिंजरॉल हे नैसर्गिक इन्फ्लमेशन फायटर्स आहेत.
माझ्या काकांना १२ वर्षे संधीवाताचा त्रास आहे. ते म्हणतात, “रोज हळद-आले घेतल्यापासून सकाळचा कडकपणा कमी झाला आहे. आता स्वतःचा बॅग उचलू शकतो!” २०२३ च्या AIIMS च्या अभ्यासानुसार, हळद संधीवातात डॉक्टरी दवेइतकीच प्रभावी आहे.
उपाय २: युकेलिप्टस तेलाची सांध्यावर मालिश
५ थेंब युकेलिप्टस तेल + २ चमचा नारळ तेल मिसळून वेदनाग्रस्त सांध्यावर हळूवारपणे मालिश करा. रोज रात्री ही मालिश केल्यास जोडदुखी मध्ये लवकर आराम मिळतो. युकेलिप्टस तेलातील सिनिओल रक्तप्रवाह वाढवून सूज कमी करते.
जर्नल ऑफ आर्थरायटिसमधील २०२२ च्या अहवालानुसार, युकेलिप्टस तेलाची मालिश रुमॅटॉइड आर्थरायटिस च्या वेदना कमी करण्यासाठी फिजिओथेरपीपेक्षा ३०% अधिक प्रभावी आहे. स्थानिक वैद्यकीय अभ्यासक डॉ. सुनील पाटील सांगतात, “हे तेल स्नायूंचा ताण आणि सांध्यातील जळजळ कमी करतं.”
३. आहारातील ३ सुपरफूड्स: संधीवाताचे शत्रू!
अ) अलसीचे बियाणे (ओमेगा-३ चा झरा)
अलसीतील ओमेगा-३ फॅटी ऍसिड्स सांध्यांतील सूज कमी करतात. १ चमचा अलसी पावडर सकाळी दुधात किंवा भाकरीवर घ्या. २०२४ च्या ICMR अहवालानुसार, ओमेगा-३ रुमॅटॉइड आर्थरायटिस ची तीव्रता २५% कमी करते.
ब) पालक आणि मेथी (विटामिन K चे स्रोत)
पालकातील विटामिन K हाडांना मजबूत करते. मेथीच्या पानांमधील अँटी-ऑक्सिडंट्स शरीरातील विषारी पदार्थ बाहेर काढतात. दररोज १ कप पालक-मेथीची भाजी खाल्ल्यास सूज कमी करणे सोपे जाते.
सावधानी: टोमॅटो, भेंडी, आणि मटार यांसारख्या नायट्रेटयुक्त भाज्या टाळा. त्यामुळे वेदना वाढू शकते!
४. योगासने: सांधे ताकदवान बनवणारे मंत्र
अ) त्रिकोणासन (Triangle Pose)
पाय रुंद उघडून उभे राहा. उजवा हात पायाच्या बोटांवर टेकवा, डावा हात आकाशात करा. ३० सेकंद धरा. हे आसन संधीवाताच्या वेदना असलेल्यांसाठी चमत्कारिक आहे. ते गुडघे, कंब आणि खांद्याचे सांधे सैल करते.
ब) पवनमुक्तासन (Wind-Relieving Pose)
पाठीशी झोपून एक गुडघा छातीवर आणा, हातांनी पकडा. २० सेकंद धरा. हे आसन पोटातील वायू आणि कंबेचा दुखणा कमी करते. योग तज्ञ श्री. राजेश्वरी पाटील सांगतात, “रोज १५ मिनिटं योग केल्यास जोडदुखी मध्ये ६०% आराम मिळतो.”
५. संधीवातात हे ३ चुका करू नका!
- दर्दविरोधक गोळ्यांचा अतिवापर: डिक्लोफेनॅक सारख्या गोळ्या अन्ननलिका आणि मूत्रपिंडांना इजा करतात.
- थंड हवेचा संपर्क: एसी किंवा पावसाच्या हवेमुळे सांधे कडक होतात. मोजे आणि दस्ताने नेहमी वापरा.
- तणाव: ताणामुळे कॉर्टिसॉल हॉर्मोन वाढून सूज वाढते. प्राणायाम करून मन शांत ठेवा.
डॉक्टरांना कधी भेटावे?
- सूज २ आठवड्यांपेक्षा जास्त टिकली
- ताप किंवा वजन कमी होणे
- हात-पाय सुन्न होणे
Also Read: डायबिटीज साठी आहार: स्वादिष्ट पर्यायांसह मधुमेहावर नियंत्रण.
६. आयुर्वेदिक औषधी: वेदनांवर स्थायी मात
अ) गुग्गुलु (Commiphora Mukul)
गुग्गुलुची गोळी (५०० मिग्रॅ) रोज दोन वेळा उष्ण पाण्याने घ्या. हे सांधे साफ करणारं औषध मानलं जातं. आयुर्वेदाचार्य डॉ. विक्रम साळुंखे सांगतात, “गुग्गुलूमधील गुग्गुल्स्टेरोन संधीवातातील विषारी पदार्थ बाहेर काढतं.”
ब) रास्ना एरंड तेल
रास्ना (व्हाइट्स गुम) आणि एरंड तेल मिसळून मालिश करा. चरक संहिता मध्ये याला “वातघ्न” म्हटलं आहे. हे तेल सांध्यातील रक्त प्रवाह सुधारते.
Read More On WHO Official Website.
संधीवात हा आजार नसून जीवनशैलीत बदलाची आवश्यकता आहे. माझ्या मावशी सांगतात, “हळद-आले आणि योगाने माझ्या वेदना ८०% कमी झाल्या. आता मी स्वतःचं भाकरपोळं करते!” लक्षात ठेवा: “औषधं वेदना कमी करतात, पण आहार आणि योग तुम्हाला तिच्यापासून मुक्त करतात!”